Laboratoriya müdiri, Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının Aqrar məsələlər
üzrə müşaviri, AMEA-nın həqiqi üzvü,
biologiya elmləri doktoru, professor
Məmmədov Qərib Şamil oğlu
Tel:(994 12)539-97-16
(994 12) 538-94-25
Respublikamızda XX əsrin 60-cı illərinin sonu 70-ci illərin əvvəllərində kənd təsərrüfatında pambıqçılığın və üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi və torpaqdan istifadənin intensiv üsullarına keçidlə əlaqədar olaraq torpaqların qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac yarandı. Bununla əlaqədar olaraq 1969-cu ildə Azərbaycan Nazirlər Kabinetinin xüsusi qərarı və Azərbaycan EA Rəyasət Heyətinin sərəncamı ilə Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda Torpaqların Aqroekologiyası və Bonitirovkası laboratoriyası təşkil edilmişdir. 1969-1980-ci illər ərzində laboratoriyaya Ş. Həsənov və 1980-1984-cü illərdə isə N. Mikayılov rəhbərlik etmişdir. Hazırda Laboratoriyanın rəhbəri akademik Qərib Şamil oğlu Məmmədovdur.
Laboratoriya əməkdaşları 80-ci illərin ortalarına kimi torpaqların aqroekologiyası xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və onların müqayisəli şəkildə qiymətləndirilməsi–bonitirovkası problemləri ilə məşğul olmuşdur. Bu tədqiqatlar nəticəsində torpağın ayrı-ayrı diaqnostik əlamətlərinin, xassə və rejimlərinin, həmçinin iqlim, relyef və digər amillərin münbitliyin səviyyəsinə təsiri öyrənilmişdir.
Müxtəlif səviyyələrdə (Respublika, təbii-iqtisadi, kadstr, inzibati rayonlar, təsərrüfatlar) bonitet şkalaları tərtib edilmiş, torpaqların aqro-istehsalat qruplaşdırılması aparılmış, xəritə və kartoqramlar hazırlanmışdır. Torpaqların bonitirovkasının, elmi-nəzəri və metodiki əsasları işlənmiş, metodiki tövsiyələr hazırlanmış monoqrafiyalar yazılmışdır.
80-ci illərin ikinci yarısından etibarən Q.Ş.Məmmədovun təşəbbüsü ilə torpaqların aqroekoloji tədqiqatlarında və bonitirovkasında müasir metodlardan istifadəyə geniş yer verilir. Bu dövrdə diqqəti cəlb edən cəhət tədqiqatçının elmə metodiki yeniliklər gətirməyə çalışması idi. Belə ki, torpaqların bonitet balları tapılarkən torpaq-ekoloji indeks (TEİ) və digər riyazi düsturlardan istifadə olunması, torpaq örtüyü strukturu elementlərinin qiymətləndirilməyə meyar və təshih əmsalları kimi götürülməsi, torpaq örtüyünün ekoloji cəhətdən qiymətləndirilməklə torpaqların bonitirovkasının ekoloji problemlərə cəlb edilməsi dövrün tədqiqatları üçün səciyyəvi idi. (S.Z.Məmmədova, 1989; M.M.Əsgərova, 1990; A.B.Cəfərov, 1991).
Akademik Q.Ş. Məmmədov Azərbaycan Respublikası Relyefinin Plastikası metodu əsasında Torpaq Örtüyünün Strukturu xəritəsi 1:600000 miqyasında hazırlanmışdır. Həmçinin Q.Ş.Məmmədov və V.Həsənovun rəhbərliyi ilə respublikanın bir sira regionlarında bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmış və xəritələr hazırlanmışdır ( H. Hacıyev, Ş. İskəndərov, F. Manafov, və s 1990, 1992, 2006 ).
Həmin dövrdə və sonrakı illər müstəqil elmi istiqamətdə – torpaq münbitliyinin konseptual, regional, riyazi və ekoloji modellərin hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirilməsi aqroekoloji və ekoloji tələblərdən irəli gəlirdi. Bu tədqiqatlar nəticəsində Respublikamızın taxıl, pambıq, üzüm, çay, sitrus, zeytun, meşə və qış otlaqları torpaqlarının ekoloji münbitlik modeli hazırlanmışdır. (S.Z.Məmmədova, A.F.Hə-sənova, M .M.Yusifova və s.).
Respublikamız müstəqillik elan etdikdən sonra yuxarıda göstərilən istiqamətlərlə yanaşı Q.Ş.Məmmədovun təşəbbüsü ilə daha iki elmi istiqamətdə:
Azərbaycan dövlət kadastr xidmətinin aparılmasının elmi-nəzəri və praktiki əsaslarının işlənməsi və Azərbaycanda aqrar islahatı, onun nəticələrinin elmi təhlili, proqnozlaşdırılması sahəsində araşdırmaların aparılmasına başlanmışdır. Bu tədqiqatların real nəticəsi olaraq Q.Ş.Məmmədovun «Azərbaycanda torpaq islahatı: hüquqi və elmi-ekoloji məsələlər» (2002) və «Azərbaycanın dövlət torpaq kadastrı hüquqi, elmi və praktiki məsələləri» (2003) monoqrafiyaları nəşr olunmuşdur.
2001-2005-ci illərdə Azərbaycanın təbii (meşə və otlaq) və mədəni senozları altında (çay, üzüm, pambıq, tərəvəz, yem) torpaqlarının aqroekoloji rayonlaşdırılması aparılmışdır. (Q.Ş.Məmmədov, S.Z.Məmmədova, A.B.Cəfərov, A.F.Həsənova, M.M. Yusifova, K.Q.Nuriyeva, N.A.İsmayılova, N.Ə.Sultanova, G.A. Hüseynova, L.R.Kərimova, Y.N.Quliyeva, K.Ə.Qafarbəyli).
2005-2010-cu illərdə torpaqların aqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyasının əməkdaşları tərəfindən çay, otlaq, üzüm, pambıq, tərəvəzaltı, həmçinin texnogen pozulmuş və xüsusi mühafizə olunan ərazilərin torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi aparılmışdır (Q.Ş.Məmmədov, S.Z.Məmmədova, A.B.Cəfərov, A.F.Həsənova, M.M.Yusifova, K.Q.Nuriyeva, N.A.İsmayılova, N.Ə.Sultanova, Y.N.Quliyeva, G.A.Hüseynova, A.S.Orucov, L.R.Kərimova, K.Ə. Qafarbəyli).
2010-2013-cü illərdə Azərbaycanın müxtəlif torpaq-kadastr rayonlarının (Dağlıq və Aran Şirvan, Quba-Xaçmaz, Abşeron, Qanıx-Türyançay, Mil-Qarabağ) iqtisadi qiymətləndirilməsi aparılmışdır (A.B.Cəfərov, R.M. Heydərova, M.M.Yusifova, K.Q.Nuriyeva, N.Ə. Sultanova, Y.N.Quliyeva, L.R.Kərimova).
2014-2016-cı illərdə Torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsi əsasında təbii və mədəni biosenozların səmərəli istifadəsi və yaxşılaşdırılması, torpaq yerlərinin iqtisadi və kadastr qiymətləndirilməsi əsasında torpaq resurslarının idarə olunması işləri üzrə tədqiqatlar davam edir (Q.Ş.Məmmədov, S.Z.Məmmədova, A.B.Cəfərov, A.F.Həsənova, Z.R.Məmmədov, R.M. Heydərova, M.M.Yusifova, K.Q.Nuriyeva, N.A.İsmayılova, N.Ə.Sultanova, Y.N.Quliyeva, G.A.Hüseynova, A.S.Orucov, L.R.Kərimova, K.Ə. Qafarbəyli).
2015-ci ildə akademik Q.Ş. Məmmədovun məsul katibliyi ilə Azərbaycan Milli Atlası və “Cənubi Qafqaz 1903-cü il” xəritəsi nəşr olundu. Azərbaycan öz tarixində bu günə qədər Milli Atlasa malik olmamışdır. Milli Atlasın önəmi barədə yalnız bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, Azərbaycan kartoqrafiyası tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti məhz Milli Atlas oxucularına ön sözlə müraciət etmiş və “Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası”nın ölkəmizlə bağlı sanballı, irimiqyaslı kartoqrafik nəşr” olmasını vurğulamışdır.
Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası milli atlasların ümumdünya elmi səviyyəsinə cavab verir və məzmununa görə elmi-məlumat tipinə aiddir. Milli Atlasda 1:1000000, 1:2,5000000 və 1:5000000 miqyaslı xəritələrdən istifadə olunmuşdur. Nəşrdə xəritələrdən istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə izahedici mətnlər, cədvəllər, qrafiklər, ən son statistik göstəricilər və metodik izahatlar verilmişdir. Ölkəmizin sərhədlərindən kənarda tanıdılması üçün nəşrdə izahedici mətn və göstəricilər 3 dildə (Azərbaycan, ingilis və rus) öz əksini tapmışdır. Milli Atlası 19 bölmədən, 444 səhifədən və 1000 yaxın xəritədən, diaqramlardan, cədvəllərdən, izahedici mətnlərdən, slaydlardan və digər vacib material və məlumatlardan ibarətdir.“Cənubi Qafqaz 1903-cü il” xəritəsinin nəşri ermənilərin və ermənipərəst qüvvələrin “böyük Ermənistan” yaratmaq iddialarına sərt cavab olmaqla yanaşı, həm də işğal altında olan ərazilərin geri qaytarılması kimi müqəddəs bir işin uğurla nəticələnməsində öz tarixi rolunu oynacaqdır.
Hal-hazırda laboratoriyada güclü elmi potensiala söykənilərək bir neçə elmi istiqamətdə işlər aparılır: torpaqların ekoloji və digər aspektlərdən qiymətləndirilməsi və monitorinqi əsasında təbii və mədəni biosenozların yaxşılaşdırılması, səmərəli istifadəsi və məhsulvermə qabiliyyətinin idarə edilməsi və bu işlərin iqtisadi baxımdan əsaslandırılması; landşaft kompleksləri torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi və monitorinqi; landşaft komplekslərinin ekoturizm baxımından qiymətləndirilməsi; meşə, üzüm, taxıl, tərəvəzaltı torpaqlarda və xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə münbitlik göstəricilərinin çoxillik dəyişkənliyi üzərində monitorinq aparılmasının elmi-nəzəri və metodiki əsaslarının təkmilləşdirilməsi; nektar tutumlu ərazilərin ekoloji və iqtisadi qiymətləndirilməsinin elmi-nəzəri və metodiki əsaslarının işlənməsi; torpaq resurslarının kadastr və iqtisadi istiqamətləndirilməsi, torpaq-kadastr rayonlaşdırılması əsasında idarə edilməsinin elmi-nəzəri və metodiki əsaslarının təkmilləşdirilməsi.
Əsas fəaliyyət istiqamətləri.
Azərbaycan torpaqlarının aqroekoloji xüsusiyyətləri, bonitirovkası və ekoloji qiymətləndirilməsi. Azərbaycanda Dövlət torpaq kadastrının elmi əsaslarla aparılması, ekoloji münbitlik modeli, torpaqların aqroekoloji rayonlaşdırılması, torpaq münasibətlərinin elmi təhlili.
Əsas elmi nəticələri.
Torpaqların aqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyası son illər torpaq-kadastr rayonlaşdırılması, kiçik torpaq mülkiyyətçiliyi şəraitində torpaq sahələrinin bonitirovkası və ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı bitkiləri, təbii otlaq və meşə altı torpaqların ekoloji modellərinin hazırlanması sahəsində müəyyən uğurlar əldə edilmişdir. Torpaq islahatı və onun nəticələrinin elmi təhlili və proqnozlaşdırılması da laboratoriyanın prioritet istiqamətlərindəndir. “Azərbaycanın 1:600 000 miqyasında torpaq-kadastr rayonlaşdırılması və torpaq ekoloji qiymətləndirmə xəritəsi xəritəsi” tərtib edilmişdir.
Azərbaycanın Ceyrançöl və Qobustan massivi təbii senozlarında torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsi aparılmış və 1:100000 miqyasında xəritə-sxemi hazırlanmışdır. Ekoloji-energetik qiymətləndirmə əsasında qış otlaq torpaqlarının yaxşılaşdırılması və müqayisəli qiymətləndirilməsi aparılmışdır. Energetik və mikroelement göstəriciləri ekoloji şkalalar üzrə nəzərə alınaraq yarımsəhra landşaft kom¬plekslərinin bonitet balı müəyyənləşdirilmişdir (akad. Q.Ş.Məmmədov, S.Z.Məmmədova, A.B.Cəfərov, A.F.Həsənova).
Torpaq münbitliyinin yüksəldilməsi, bitkilərin qida maddələri balansının və rejiminin idarə olunmasının ekoloji əsasları, regional gübrələmə sisteminin və torpaqların ağır metallarla çirklənmə səviyyəsi müəyyənləşdirilmişdir.
Relyefin plastikası və kompüter texnologiyası əsasında Abşeronda müəyyənləşdirilmiş 7 tip üzrə torpaq örtüyü strukturlarının ekoloji qiymətləndirmə xəritəsi (Miqyas 1:100000) hazırlanmışdır (akad. Q.Ş. Məmmədov, V.H.Həsənov ).
Lənkəran torpaqlarında aparılmış çoxillik fundamental tədqiqatlar nəticəsində torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsinin yeni konsepsiyası irəli sürülmüş, torpaqların aqroekoloji əsasda bonitirovkasının aparılmasının yeni yanaşma üsulları əsaslandırılmış, münbitlik göstəriciləri üzərində ekoloji monitorinqin təşkili proqramı işlənilmişdir. Respublikada ilk dəfə olaraq 2 dildə (Azərbaycan və rus) “Azərbaycanın Torpaq Atlası” hazırlanıb çap olunmuşdur. (akad.Q.Ş.Məmmədov və baş.)
Azərbaycanda torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadənin sosial iqtisadi və ekoloji əsasları işlənilmişdir. Torpaq-kadastr rayonları üzrə torpaqların bonitirovkasının metodiki əsasları və torpaqların ekoloji münbitlik modeli parametrlərinin təkmilləşdirilməsi və dəqiqləşdirilməsi aparılmışdır.
“Azərbaycan Respublikasının Ekoloji Atlası” üç dildə, Azərbaycan, rus, ingilis dillərində nəşr edilmişdir. (akad. Q.Ş.Məmmədov, M.Y.Xəlilov, S.Z.Məmmədova, 2009) Azərbaycanın aqroekoloji problemlərinin elmi-nəzəri və metodoloji aspektləri araşdırılmışdır.
2015-ci ildə akademik Q.Ş.Məmmədovun məsul katibliyi ilə Azərbaycan Milli Atlası və “Cənubi Qafqaz 1903-cü il” xəritəsi nəşr olundu. Azərbaycan öz tarixində bu günə qədər Milli Atlasa malik olmamışdır. Milli Atlasın önəmi barədə yalnız bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, Azərbaycan kartoqrafiyası tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti məhz Milli Atlas oxucularına ön sözlə müraciət etmiş və “Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası”nın ölkəmizlə bağlı sanballı, iri miqyaslı kartoqrafik nəşr” olmasını vurğulamışdır. Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası milli atlasların ümumdünya elmi səviyyəsinə cavab verir və məzmununa görə elmi-məlumat tipinə aiddir. Ölkəmizin sərhədlərindən kənarda tanıdılması üçün nəşrdə izahedici mətn və göstəricilər 3 dildə (Azərbaycan, ingilis və rus) öz əksini tapmışdır. “Cənubi Qafqaz 1903-cü il” xəritəsinin nəşri ermənilərin və ermənipərəst qüvvələrin “böyük Ermənistan” yaratmaq iddialarına sərt cavab olmaqla yanaşı, həm də işğal altında olan ərazilərin geri qaytarılması kimi müqəddəs bir işin uğurla nəticələnməsində öz tarixi rolunu oynayacaqdır.
